مسجد تاريخانه دامغان
مسجد تاريخانه دامغان جزو اولين مساجد ايران است. به نظر می رسد اين نام ترکيبی از ترکی (تاری؛ خدا) و خانه فارسی است.
صحن مرکزي اين مسجد، سنگ فرش يا آجرفرش نشده و تنها با ماده اي آهکي يا گچي پوشيده و کوبيده شده است. اين صحن با هيچ پله اي از صفه هاي طاقدار جانبي متمايز نمي شود و اين از ويژگي ها و سادگي اين مسجد است اين مسجد در جنوب شرقي دامغان واقع شده و يکي از کهن ترين و بهترين نمونه هاي مساجد اوليه در ايران است.
مسجد تاريخانه دامغان يک حياط مربع است که در سمت قبله، يک تالار ستوندار و در قسمت ديگر آن يک رديف رواق ساخته شده است.
تالار ستوندار داراي هفت ناو طولي در جهت قبله و سه ناو عرضي است; به نحوي که ناو وسطي که شامل محراب و سبز است. عر يض تر از ناوهاي طرفين خود است که بيانگر مراحل اوليه شکل گيري ايوان در مساجد شبستاني ايران است.اين مسجد در وسط داراي صحن بازي به ابعاد 26 متر طول و 25 متر عرض است که دورتادور آن را فضاهاي طاقداري فرا گرفته است. به اين ترتيب که 22 دهنه طاق به اين صحن باز مي شود. ورودي اين مسجد از جناح طولي شرق است. پوشش مسجد با طاق هاي گهواره اي بر روي قوس ها و ستون هاي مستحکم صورت گرفته است.ستون هاي اين مسجد، مدور به قطر 160 سانتيمتر و محيط چهار متر است و ارتفاعش از سطح زمين تا محلي که طاق بر آن متکي است، 284 سانتيمتر و تا پشت بام شش متر تمام است. آجرهاي مربع اين مسجد به پيروي از آجرچيني دوره اشکاني و ساساني، افقي و عمودي روي هم چيده شده اند.
« گدار » باستان شناس معروف درباره مسجد تاريخانه چنين نوشته است:
« نمونه ای از بناهايی که مقدم بر دوره سلجوقيان است می توانيم ارئه دهيم يعنی مقدم بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ايران در آن تشکيل يافته است دو نمونه از ميان آنها مسجد جامع نائين و تاريخانه دامغان است ».
